Waarom het matriarchaat verdwijnt

Wat is natuurlijk: dat mannen de macht hebben (patriarchaat) of dat vrouwen het voor het zeggen hebben (matriarchaat)? Om die vraag te beantwoorden kunnen we allereerst naar het dierenrijk kijken. Als daar de mannen altijd de baas zijn, weten we dat het patriarchaat inderdaad ‘natuurlijk’ is. Het blijkt echter dat bij dieren de mannen niet altijd dominant zijn.

Bonobo’s

Kijk bijvoorbeeld naar de bonobo-apen. Daar wordt de status van een mannetje grotendeels bepaald door de status van zijn moeder. Bonobo’s leven ook in (relatieve) vrede met elkaar. Zelden wordt een volwassene van de eigen of een andere groep vermoord. Zelfs kunnen bonobo’s van verschillende groepen met elkaar spelen. Dat is bijzonder, omdat bij veel dieren de strijd om ruimte veelvuldig leidt tot het vermoorden van leden van een naburige groep.

Seks bij bonobo’s lijkt plaats te vinden bij wederzijds goedvinden, er is geen sprake van dat vrouwtjes gedwongen worden tot seksuele handelingen. Ze schijnen vooral plezier in seks te hebben. Daarmee lijken ze op mensen, maar natuurlijk niet op mensen als Jeffrey Epstein of Harvey Weinstein. En natuurlijk, we hebben het ook niet over verkrachting en ook niet over gedwongen huwelijken, zoals bij sommige moslims nog steeds gebruikelijk is.

Chimpansees

Hoe anders is dat bij chimpansees, die toch naaste familie zijn van bonobo’s. De mannetjes vechten geregeld met elkaar om wie de hoogste in hiërarchie wordt: de alpha-man. Maar voor de heersende alpha-man is het geen rustig en aangenaam leven. Het is wachten op een andere troonpretendent die jou als huidige alpha-mannetje probeert uit te schakelen.

Chimpansees zijn ook in staat om de niet door henzelf voortgebrachte jongen te vermoorden. Een mogelijke verklaring voor dit gedrag is dat door jongen van anderen te vermoorden, mannetjes zelf meer kans hebben de vader van een jong te worden. Daardoor kunnen hun genen voortleven en die van mogelijke concurrenten niet. Je kunt je niet voorstellen dat chimpansee-vrouwtjes daarom graag overgaan tot seksuele handelingen met mannetjes die in staat zijn hun kinderen te vermoorden. Seksuele handelingen bij chimpansees  zijn in ieder geval vaak gebaseerd op intimidatie van vrouwtjes door mannetjes. Daar tuigen dominante mannetjes graag vrouwtjes af, zodat de vrouwtjes weten wat er gebeurt als ze seks weigeren.

Het voorgaande toont aan dat biologische verschillen niet bepalend kunnen zijn voor het overheersende bestaan van het patriarchaat. Bonobo’s en chimpansees lijken namelijk veel op elkaar. Bij de bonobo’s geldt echter het matriarchaat, bij de chimpansees het patriarchaat.

Matriarchaat verdwijnt door koloniale overheersing

Matriarchale samenlevingen kunnen bestaan naast patriarchale samenlevingen in het dierenrijk, maar ook bij mensen geldt dit. Angela Saini geeeft in haar boek The Patriarchs (how men came to rule) vele voorbeelden van de eerste vorm. Zo bestonden op West Sumatra samenlevingen waar gezinnen bestonden uit vrouwen en hun kinderen. Echtgenoten konden tot zo’n huishouden toetreden na hun huwelijk. Vrouwen bezaten het land, maar mannen konden wel land van hun moeder erven. Zij mochten dat land dan weer niet zelf doorgeven als erfenis.

Inmiddels heersen op West Sumatra weer mannen zoals op zo veel plekken in de wereld. De reden daarvoor was koloniale overheersing door de Nederlanders. Mannen kregen van de Nederlanders de opdracht de koloniale regels te handhaven. Tot die regels behoorde ook dat alleen mannen land konden bezitten. Toen de islam in het gebied voet aan de grond kreeg, werd de status van mannen nog verder vergroot. Volgens de islam kunnen immers alleen mannen geestelijk leider zijn.

In India gebeurde iets soortgelijks. Voor zover daar matriarchale samenlevingen bestonden werden die door de Britten op basis van hun eigen normen ontmanteld.

In de wereld van de indianen waren vrouwen in sommige stammen al eeuwenlang machtig, Dit botste met de opvattingen van de Europeanen die vanaf de 16^e eeuw Amerika begonnen te koloniseren. In Europa was het patriarchaat lange tijd de norm en dit werd overgenomen door de schrijvers van de grondwet van de VS. In de Declaration of Independence, bijvoorbeeld, werd met het fameuze “all men are created equal” inderdaad alleen mannen bedoeld en geen vrouwen (en natuurlijk ook geen slaven). Vrouwen bestonden alleen door hun echtgenoot. Dit gold zowel in de VS als in Europa. Het idee dat de founding fathers van de grondwet van de VS erop aanhielden was dat vrouwen van nature enkel geschikt waren om te zorgen. Dus niet om te besturen.

Horden uit het Oosten ondermijnden het matriarchaat

Maar dat was in ieder geval historisch dus niet waar, want er waren samenlevingen geweest die volgens het matriarchaat waren georganiseerd. Vele daarvan zijn in inmiddels verdwenen. Marija Gimbutas had een controversiële theorie volgens welke in het oude Europa  een vredelievend matriarchaat heerste. Haar theorie was deels gebaseerd op opgravingen die zij deed in Catalhöyük, Turkije. De zittende vrouw (zie plaatje) stelde wellicht een godin voor die daar in 7400 voor Christus werd vereerd. Dit suggereerde dat in hele vroege samenlevingen vrouwen centraal stonden. Bovendien lijkt het erop dat een matriarchaat in het oude Europa vreedzamer was dan de samenlevingen die later kwamen.

Het einde van die vreedzame samenlevingen lag volgens Gimbutas ergens tussen de 3000 en 6000 jaar geleden toen het oude Europa gewelddadig werd overmeesterd door bezetters vanuit de Russische steppe. Dat markeerde het begin van de dominantie door mannen. Saini meldt dat uit DNA-onderzoek later is gebleken dat mensen vanuit de steppen 4500 jaar geleden gemigreerd zijn. Maar dat bewijst dan weer niet dat die ‘indringers’ ook een macho-cultuur hadden, zoals Gimbutas had beweerd.

Hoe vrouwenrechten verdwenen uit Iran

Iran werd vanaf 1925 bestuurd door Reza Khan die zichzelf tot de sjah van het land had benoemd (wikipedia). Mohammad Reza de zoon van Reza Sjah wilde net als zijn vader Iran moderniseren, waarbij vrouwenemancipatie en algemeen kiesrecht voorop stonden. Al voor WOII openden de universiteitsdeuren zich voor vrouwen. Tussen 1963 en 1973 kregen de vrouwen in Iran meer rechten (wikipedia). Vrouwen mochten zelf een echtscheiding aanvragen, zij konden in dienst van de overheid treden en konden ook politieke functies bekleden. Zo werd in 1968 Farrokhroo Parsa de eerste vrouwelijke minister ooit in Iran. Een van eerste daden van Ayatollah Ruhollah Khomeini na zijn machtsovername tijdens de Islamitische revolutie van 1979 was om Parsa te laten executeren. Een van de aanklachten was dat zij prostitutie in Iran had aangemoedigd.

Nadat Khomeiny aan de macht kwam, schafte zijn bewind de vrouwenrechten successievelijk af en voerde kledingvoorschriften in die streng werden en worden gehandhaafd. In Iran onder de sjah was het aan vrouwen toegestaan zich op Westerse wijze te kleden.

Waarom steunen vrouwen fundamentalistische moslims?

Zoals Saini in haar boek documenteert, steunden vrouwen de komst van Khomeini en verwachtten ze een grotere vrijheid onder hem te krijgen. Hoe naïef kun je zijn? Khomeini had er voor 1979 geen twijfel over gelaten dat hij een aartsconservatieve moslim was die een islamitische staat wilde vestigen. Dat hij, zodra hij aan de macht zou zijn, vrouwen zou gaan onderdrukken kon je op je vingers natellen. Het lijkt erop dat vrouwen meegingen in de opstand tegen de sjah uit afkeer van het kapitalisme. De sjah had zich immers vrij hecht gebonden aan het Westen, in het bijzonder de Verenigde Staten. De VS was de vijand waartegen alle groepen en dus ook feministische vrouwen zich tegen richtten (zie npokennis.nl).

Vrouwen zoals Shirin Ebadi hebben later publiekelijk bekend spijt te hebben van hun steun aan Khomeini. Maar de geschiedenis herhaalt zich. De huidige pro-Palestinademonstraties zijn een impliciete steunbetuiging aan de in Gaza heersende Hamas. Jonge vrouwen doen even enthousiast aan die demonstraties mee als mannen. Een van de doelen van de demonstranten is dat er een permanent staakt-het-vuren komt in Gaza. Dat zal vooral de macht van Hamas bevestigen en versterken. Daarom is dat geen goed nieuws voor de vrouwenrechten in Gaza. Zelfs linkse sites weten dat het met die vrouwenrechten treurig gesteld is. Vrouwen mogen daar alleen reizen onder mannelijke begeleiding en er zijn, net als in Iran, strenge kledingvoorschriften voor vrouwen. Zouden die jonge vrouwen die op de foto oproepen tot een boycot van Israëlische universiteiten weten dat ze indirect meewerken aan de beperking van de bewegingsvrijheid van vrouwen in het Midden Oosten? Ik weet vrijwel zeker dat ze even naïef zijn als Shirin Ebadi in 1979 was.