We herinneren ons allemaal nog wat er gebeurde tijdens de vluchtelingencrisis van 2015. De Duitse bondskanselier Angela Merkel vond het menswaardig om iedereen die zich aan de Europese grenzen meldde als vluchteling, in ieder geval tot Duitsland toe te laten. Vooral de Oost-Europese landen, Hongarije voorop, wenste geen massale instroom van vluchtelingen te tolereren. Integendeel, zij sloten hun grenzen. We zullen natuurlijk nooit weten of Oost-Europese landen de grenzen niet hadden gesloten als Merkel minder genereus tegen vluchtelingen was geweest.
Aan de open-deur politiek van Angela Merkel was geen overleg met andere Europese landen vooraf gegaan. Het lijdt vrijwel geen twijfel dat deze politiek van Duitsland ook gevolgen had voor het totaal aantal vluchtelingen dat zich aan de Europese grenzen meldde. Het soepele toelatingsbeleid van Duitsland werd door andere lidstaten van de EU daarom ook niet gedeeld. Net zo min als de sluiting van de grenzen door de Oost-Europese landen (en Ostenrijk) op enige manier was overlegd met de andere lidstaten. Dat was vreemd, want vrijwel alle EU-lidstaten zijn gebonden aan de Schengen-afspraken. De lidstaten zijn daarmee communicerende vaten geworden, waarbij sluiting of opening van grenzen direct gevolgen heeft voor andere lidstaten.
Coronacrisis: ieder voor zich
Hoe treffend de overeenkomst met de coronacrisis. Weer sluiten sommige EU-landen op eigen houtje hun grenzen. Zelfs Nederlandse toeristen in Zuid Europa die, overvallen door de crisis, terug naar huis wilden, kwamen slechts met veel moeite de grenzen over. Andere landen sloten hun grenzen weer niet, waardoor de virussen toch indirect een kans kregen zich in de EU-landen te nestelen. De coronavirussen, zo weten we nu, zijn niet zo makkelijk tegen te houden.
Ook op medisch gebied was en is er geen enkele coördinatie tussen de lidstaten. Ieder land past zijn eigen recepten toe bij de bestrijding van de epidemie, gaat zelf op zoek naar noodzakelijke apparaten. Sommige landen nemen nauwelijks maatregelen, andere landen roepen de noodtoestand uit en voeren een algehele lockdown in. Juist bij een besmettelijke infectie is het belangrijk dat er op centraal niveau democratisch gedragen besluiten kunnen worden genomen, al was het maar om te voorkomen dat de maatregelen die de lidstaten apart van elkaar nemen niet tegen elkaar inwerken.
Want EU-lidstaten zijn geen Verenigde Staten
Maar op centraal niveau (Europese Commissie of Raad van Ministers) worden er geen besluiten genomen. De lidstaten zijn autonoom op het gebied van de volksgezondheid en dus kan er op centraal niveau niets besloten worden. De lidstaten doen waar ze zelf zin in hebben. Lees het volgende citaat uit De Groene Amsterdammer van 8 april 2020: “Het is niet de enige blamage voor de Europese Unie. Grenzen gaan dicht; landen overbieden elkaar om mondkapjes in te slaan en Duitsland en Frankrijk stellen zelfs een verbod in op de export van bepaalde medische hulpmiddelen – tegen de richtlijnen van de Europese interne markt in. Na een tik op de vingers door de Europese Commissie komt Duitsland daarop terug.”
Commissievoorzitter Ursula von der Leyen wil wel EU-brede maatregelen nemen, maar is gebonden aan de autonomie van de lidstaten. Bovendien zal zij om haar voorstellen te kunnen invoeren, toestemming moeten krijgen van zowel het Europese parlement als van de Raad van Ministers. Dat zal haar ongetwijfeld niet lukken, juist omdat er weerstand vanuit de Raad van Ministers zal zijn, vanwege die autonomie.
EU-lidstaten willen wel de lusten, niet de lasten van de EU
Maar toen het om de kosten van de crisis ging, vonden de Zuid-Europese lidstaten dat die kosten Europees gedragen moesten worden. Alleen Nederland verzette zich: volgens minister Wopke Hoekstra hadden de zuidelijke lidstaten verzuimd financiële buffers op te bouwen. Bijna heel Europa inclusief bijna 80 Nederlandse economen vielen over dit zogenaamde gebrek aan solidariteit van de Nederlandse regering heen. Die economen schreven op 1 april 2020 in De Volkskrant dat de gezamenlijke munt een Europese aanpak vereiste.
Het was voor economen een curieus stuk. Economen denken immers dat er alleen maar een goede beslissing over het besteden van geld genomen kan worden als je de volledige lusten tegen de volledige lasten kunt afwegen. Maar de Zuid-Europese landen wilden wel de lusten (namelijk de herverdeling van schuld zie mijn economieblog voor een uitleg), maar niet de lasten. De lasten zijn in dit geval dat ze zich moeten houden aan de Europese regels voor het begrotingsbeleid. Met uitzondering misschien van Spanje, doen ze dat echter niet. Italië komt met zijn overheidsschuld al meer dan dertig jaar meer dan 40% van het nationaal inkomen boven de door de EU vastgelegde norm van 60% uit (zie plaatje). Er is al die tijd geen enkele beweging van de schuld geweest die erop wees dat Italië van plan was zich naar de Europese norm te schikken.
Zijn de Italianen wel echte Europeanen?
Het woord Italië is inmiddels gevallen. Vooral de Italianen waren in hun wiek geschoten toen Nederland in eerste instantie niet mee wilde doen met een Europese financiering van de kosten van de coronacrisis. Het was mij niet bekend dat de Italianen zo sterk Europees dachten. Toch wel, de voormalige Italiaanse premier Enrico Letta beweerde in De Volkskrant “… dit virus kent geen grenzen of paspoorten. Het treft zowel landen met een hoge staatsschuld, als landen met een lage staatsschuld en het heeft op iedere economie dezelfde, angstaanjagende invloed”. Dus, zegt Letta in feite, laten we de kosten delen, want we hebben allemaal even veel last van de coronacrisis.
De Italiaanse schrijver Paolo Giordano schreef zelfs: ”De verspreiding van het virus maakt ondubbelzinnig duidelijk hoezeer onze wereld geglobaliseerd is. De epidemie moedigt ons aan de wereldbevolking als één grote samenleving te zien en dwingt ons om in te zien dat individuele keuzes gevolgen hebben voor iedereen. De samenleving waar we ons nu mee bezig moeten houden, is de gehele mensheid. (zie hier voor dit citaat)”. Dus, zegt Giordano, laten we de kosten op wereldniveau delen.
Of is Italië slachtoffer van Europa?
Het is wel waar dat Italië, naast Griekenland, de eerste klappen van de vluchtelingenstroom moest opvangen tijdens de vluchtelingencrisis van 2015. Er is – maar misschien moet ik wel zeggen, “ er was” – in de EU een ‘gemeenschappelijk asielbeleid’ met “een gemeenschappelijke en geharmoniseerde reeks regels op EU-niveau”. Tijdens de vluchtelingencrisis van 2015 ging het niet alleen om een gelijke behandeling van asielzoekers in de EU-lidstaten, maar werden er ook migratiequota ingevoerd om een deel van de stroom van asielzoekers naar Italië en Griekenland om te leiden.
Sommige – met name Oost-Europese – lidstaten weigerden deze quota te accepteren. Het ontbreekt de EU echter aan een centrale autoriteit die Europese afspraken over asielbeleid kan afdwingen. Als er een EU-agentschap zou zijn dat niet alleen de asielverzoeken afhandelt, maar ook de veiligheid van de buitengrenzen garandeert, zouden de lidstaten niet langer in staat zijn hun eigen koers tegen de EU-koers in, te varen. Uiteindelijk slaagde men er toch in het ergens over eens te worden. Turkije kreeg de opdracht de vluchtelingen-stroom uit Syrië te stoppen, waar miljardensteun van de EU voor Turkije tegenover stond.
Geen Turkije-deal, maar EU-deal voor het coronavirus
Helaas laat het coronavirus zich niet tot een land buiten de EU terugdringen. De zogenaamde Turkije-deal is hier niet van toepassing. Natuurlijk zou het beter zijn als de coronacrisis een gezamenlijke aanpak zou hebben gekend. Dan had het voor de hand gelegen om zowel de bestrijding van het virus als het financieren van de kosten te delen. Lidstaten kunnen natuurlijk niet om financiële steun vragen als het hen uitkomt en zich verder niets aan Europa gelegen laten liggen. Italië zal ook de lasten van het EU-lidmaatschap moeten accepteren. Die lasten zijn voor Italië, maar ook voor de andere lidstaten, dat ze zich aan de Europese spelregels houden. Dat betekent het inleveren van autonomie.
Velen zeiden de afgelopen weken dat de weigering van Nederland om bij te dragen aan een Europese financiering van de coronacrisis het voortbestaan van de EU op het spel heeft gezet. Het is anders: als lidstaten alleen maar de leuke dingen van de EU willen steunen en weigeren mee te werken als het minder aangenaam wordt, gaat vroeg of laat de EU richting exit.