Gemeenten willen van het Rijk meer geld voor de jeugdzorg

Jan van Zanen
Bron: vng.nl

Gemeenten hebben grote tekorten op de jeugdzorg, maar aanbieders van jeugdzorg boeken hoge winsten. Dat blijkt uit onderzoek van Follow the Money. Die zorgaanbieders sluizen ‘overgebleven’ zorggelden vervolgens weg naar onbekende bestemmingen. Toch verbreken gemeenten zelden contracten met die zorgbedrijven. Gemeenten lijken liever geld voor de jeugdzorg bij het Rijk weg te halen dan bij zorgaanbieders die zichzelf rijkelijk belonen.

Het Rijk moet snel over de brug komen met extra geld voor de jeugdzorg. Dat zei Jan van Zanen de voorzitter van de Vereniging van Nederlandse gemeenten onlangs. Anders kunnen volgens Van Zanen de gemeenten hun taken voor de jeugdzorg niet meer uitvoeren.

Het is kennelijk moeilijk voor gemeenten om de hand in eigen boezem te steken. Het wordt namelijk meer en meer duidelijk dat de gemeenten zelf ook schuld hebben aan de enorme kostenstijging. Gemeenten hebben er kennelijk moeite mee om bij de zorgaanbieders het kaf van het koren te scheiden. Zij wilden of konden niet voorkomen dat zorgaanbieders die uit waren op zelfverrijking voor de gemeenten zorg gingen leveren.

Gemeenten laten te veel aanbieders toe in de jeugdzorg

Een veel gehoorde klacht is dat de zorg in het algemeen en de jeugdzorg in het bijzonder gebukt gaan onder bureaucratische regels (zie hier voor voorbeelden). Onlangs schreven Astrid Rotering en Arina Kruithof in De Volkskrant dat er meer tijd besteed wordt aan overleg (“ We zitten aan allerlei overlegtafels met wethouders, ambtenaren en bewindspersonen.”) en administratieve handelingen dan aan zorg. Laat dat waar zijn, dan staat het kennelijk wel vast dat de zorgaanbieders niet aan die tafels zitten. In de afgelopen jaren kreeg iedereen die jeugdzorg wilde aanbieden een contract van de gemeente. Het gevolg was dat veel slecht willende zorgaanbieders die makkelijk geld wilden verdienen de ‘markt’ opkwamen. Zij konden vrijwel ongestoord door gemeenten vele miljoenen zorggeld naar hun eigen rekening laten overmaken

Gemeenten komen pas in actie als er duidelijke klachten over de kwaliteit van de zorg worden ingediend. Daarbij moet men bedenken dat jongere cliënten of hun vertegenwoordigers vaak een drempel over moeten om hun klachten te uiten. Veel van hen zijn in grote mate afhankelijk van hun zorgaanbieder. Niet alleen voor zorg maar soms ook, zoals bij begeleid of beschermd wonen, voor huisvesting. Deze jongeren die begeleid wonen ontvangen, durven soms niet te klagen over de kwaliteit van de zorg. Het gevolg kan namelijk zijn dat zij dan hun woning verliezen. Als er dus klachten komen over zorgaanbieders, is er zeker iets aan de hand. Maar ook als er geen klachten komen, is het niet gegarandeerd dat de doelen van de jeugdzorg bereikt worden.

Dagbesteding wordt misbruikt door zorgaanbieders

Een belangrijk doel van de jeugdzorg voor jongvolwassenen is om hen “in eigen kracht” te zetten, of om ze “zelfredzaam” te maken. Een goede manier om dat te bereiken is door hen weer te laten “participeren”. In de jeugdzorg probeert men dat doel te bereiken door de cliënten dagbesteding aan te bieden. Bij dagbesteding kan men weer wennen aan een dagritme en zich dienstbaar maken aan de maatschappij.

Zorgaanbieders worden betaald voor het aanbieden van dagbesteding, maar dagbesteding kan ook heel makkelijk door hen misbruikt worden. Voorbeelden daarvan vinden we bij de zogenaamde zorgboerderijen.  Een aantal daarvan kwam in het televisieprogramma Pointer van 8 maart jl. aan de orde. Daarin kwamen vooral paardenhouderijen aan de orde die tonnen winsten overhielden aan het ontvangen zorggeld.

Een ander voorbeeld betrof een melkveebedrijf dat ook dagbesteding voor de jeugdzorg aanbood. In de jaarrekening van het bedrijf zijn die twee functies (melkproductie en zorg) echter niet gescheiden. Jeugdige cliënten werkten in het melkveebedrijf als dagbesteding. Dat zal extra melkproductie hebben opgeleverd en dus tot een hogere winst hebben geleid. Dagbesteding leidde dus tot een indirecte subsidie voor de eigenaren. Het melkveebedrijf kon zo van twee walletjes eten. Het liet zich betalen voor het aanbieden van dagbesteding en kon gratis jonge krachten inzetten in het bedrijf. Dat was kennelijk zeer lucratief. De eigenaren van het bedrijf kenden namelijk in twee jaar tijd bijna anderhalf miljoen euro zorggeld aan zichzelf toe.

Criminele bezigheden als dagbesteding

Dagbesteding kan voor zorgaanbieders dus een profijtelijke activiteit zijn. Een zorgaanbieder zal bijgevolg opbrengsten verliezen als cliënten vanuit de dagbesteding doorstromen naar een volwaardige baan. Daarom probeerden sommige zorginstellingen hun cliënten voor de dagbesteding te behouden. Dat deden ze door cliënten financieel te ‘belonen’ voor het deelnemen aan de dagbesteding. Voor sommige cliënten was dat effectief: meedoen aan dagbesteding, inclusief een minimumuitkering, leverde meer op dan een baan. De dagbesteding bestond uit niet veel meer dan spelletjes spelen, televisie kijken of op een bak zitten.

Bron: ikz.nl

Maar het kan nog erger. Het Informatie Knooppunt Zorgfraude (IKZ) constateerde onlangs dat in Twente minstens een twintigtal zorginstellingen in handen zijn van mensen met een criminele achtergrond. Die mensen zien de zorgmarkt als een interessante bron van bijverdiensten, waar ze vrij eenvoudig en zonder al te veel verantwoordingsplichten worden toegelaten. Deze zorginstellingen maken niet alleen misbruik van zorggeld, maar ook van de jeugdige cliënten zelf. Het IKZ vond dat jonge cliënten, onder dwang, werden ingezet in drugshandel of als invulling van dagbesteding hennep moesten knippen.

Rechters helpen niet mee bij bestrijding van misbruik

Onderzoeksjournalisten (van FTM, of Pointer) of onafhankelijke onderzoekers (IKZ) halen wantoestanden in de zorg boven water. Waarom komen gemeenten die zaken zelf niet op het spoor? Ter verdediging van de gemeenten geldt dat het vaak niet loont om fraude of misbruik van zorggeld aan te tonen. Een gemeente zal namelijk ook de rechter ervan moeten overtuigen dat er sprake is van fraude. Dat blijkt niet altijd mee te vallen, want de rechter laat het belang van de zorgaanbieder zwaar meewegen. Het belang van de kwaliteit van de zorg weegt dan niet op tegen het belang van de zorgaanbieder.

Soms vindt de rechter dat er in plaats van fraude ook sprake zou kunnen zijn van een vergissing door de zorgaanbieder. Of: als er fraude is aangetoond bij één cliënt, zal de rechter kunnen betogen dat daarmee nog niet is aangetoond dat er bij alle cliënten sprake is van fraude. Bij een recent fraudegeval waarbij een gemeente had aangetoond dat er voor het recente verleden sprake was van valse declaraties, oordeelde de rechter dat daaruit nog niet volgde dat er nog steeds sprake was van fraude.

Gemeenten machteloos tegen misdaad en marktwerking

Bovendien, als er sprake is van ondermijnende criminaliteit, zoals bij de gedwongen dagbesteding in hennepkwekerijen, heeft de gemeente te weinig bevoegdheid om toezicht uit te oefenen. Dit toezicht moet worden overgedragen aan justitie en politie.           

Gemeenten zijn dus soms machteloos bij het bestrijden van misbruik of fraude in de zorg. Als ze weten dat zorgaanbieders misbruik maken , kunnen ze er vaak weinig mee doen. Door de marktwerking in de zorg, die eigenlijk helemaal geen marktwerking is, mogen bestuurders van zorginstellingen zelf weten wat ze met het zorggeld doen. De wetgever heeft geen intentie hier wat aan te veranderen. Wat wij financiële malversaties zouden noemen, heet in het deftige woordgebruik van de regering “ondernemingsrechtelijke zelforganisatie”.

Maar zorgaanbieders nieuwe contracten weigeren kan wel  

De situatie is echter niet helemaal hopeloos. Contracten met zorgaanbieders moeten namelijk ook wel eens worden vernieuwd. Dat is het moment dat gemeenten kwaadwillende zorgaanbieders kunnen uitsluiten. Daarvoor is het wel noodzakelijk dat de gemeenten inzicht in de financiële handel en wandel van de gecontracteerde zorgaanbieders hebben. Daarnaast moet men ook weten hoe het kaf van het koren onder de zorgaanbieders te scheiden. Aan het goed selecteren van zorgaanbieders schort het nog wel, zoals ik elders liet zien.

Gemeenten zouden eerst eens een paar mensen in dienst kunnen nemen die in staat zijn jaarrekeningen te lezen. Uit jaarrekeningen blijken de intenties van de kwaadwillende zorgaanbieder. Als je goed door de cijfers heen kijkt, ontrollen zich de financiële malversaties in de jeugdzorg voor je ogen. Het geld dat door deze malversaties in de verkeerde zakken is terecht gekomen, krijgen gemeenten niet meer terug. Maar de gemeenten kunnen de kwaadwillende zorgaanbieders wel en nieuw contract weigeren. Daarmee kunnen gemeenten vele miljoenen euro’s aan toekomstig zorggeld besparen.  

PS: dit blog is een uitgewerkte versie van een opiniestuk dat op 11 maart 2021 in De Volkskrant verscheen.