De doodstraf bracht de mensheid veel goeds

In grote delen van de wereld wordt de doodstraf niet meer als uiterste straf toegepast. Van de 195 landen op de wereld hebben, volgens Amnesty International, 144 landen de doodstraf afgeschaft. Landen die nog wel de doodstraf toepassen, zijn landen zoals China, Iran, Wit-Rusland, Noord-Korea en Saoedi-Arabië. Dit zijn geen landen waar je je vrijwillig zou willen vestigen. Dus, het lijkt erop dat ‘beschaafde’ landen geen doodstraf meer hebben, behalve dan de VS. Maar we weten niet of dat nog een beschaafd land is. Alleen autocratische, onmenselijke regimes willen hun burgers nog ophangen (Iran) of met een nekschot (Wit-Rusland) om het leven brengen.

De doodstraf is niet dierlijk

Onder dieren is er ook geen doodstraf. Er worden wel soortgenoten vermoord, maar daar gaat geen gerechtelijke procedure aan vooraf, want dieren kunnen niet overleggen en daarna al dan niet afgewogen oordelen. Het is dus volkomen ten onrechte de doodstraf onmenselijk te noemen. Niets zo menselijk, of zo ‘ondierlijk’, als de doodstraf.

Dat is ook de stelling van Richard Wrangham in zijn boek The goodness paradox. Hij gaat zelfs nog verder dan dat. Volgens hem heeft de doodstraf via evolutie ervoor gezorgd dat wij als mensen (gemiddeld) zo zachtaardig zijn (geworden). Onze coöperatieve opstelling hebben wij eraan te danken. Wij zijn bovendien tolerant en hebben niet steeds de neiging onze buurman te overvallen.

De agressie van chimpansees

Bij veel diersoorten is dat heel anders. Bij chimpansees, bijvoorbeeld, liggen de mannetjes geregeld met elkaar overhoop. Zij vechten om status, om wie de hoogste in hiërarchie wordt. De hoogste in hiërarchie is de alpha-man. Maar als je alpha-mannetje bent geworden, is het wachten op een andere troonpretendent die jou als huidige alpha-mannetje van jouw rots probeert te werpen. Het is dus geen rustig en aangenaam leven als chimpansee. Voor veel diersoorten geldt dat het leven van de individuele leden voortdurend in gevaar is door agressief gedrag van de eigen soortgenoten.

Chimpansees zijn ook in staat om de niet door henzelf voortgebrachte jongen te vermoorden. In The goodness paradox wordt zo’n moordpartij door een vrouwtje en haar dochter op blz. 210-212 beschreven. Op blz. 227 is er sprake van een hanuman langoer mannetje dat jongen van anderen vermoordt. Een mogelijke verklaring voor dit gedrag is dat door jongen van anderen te vermoorden, mannetjes zelf meer kans hebben de vader van een jong te worden. Daardoor kunnen hun genen voortleven en die van mogelijke concurrenten niet.

Bonobo’s hebben plezier in seks

Er is echter een dier waarvoor dat niet geldt: de bonobo. Bij bonobo’s is de status van een mannetje niet afhankelijk van zijn vechtkracht. De status van hun moeders is belangrijker. Er is ook geen kindermoord (wel bij chimpansees). Zelden wordt een volwassene van de eigen of een andere groep vermoord. Zelfs kunnen bonobo’s van verschillende groepen met elkaar spelen. Dat is bijzonder, omdat bij veel dieren de strijd om ruimte veelvuldig leidt tot het vermoorden van leden van een naburige groep.

Seksuele handelingen bij bonobo’s zijn niet gebaseerd op intimidatie van vrouwtjes door mannetjes, zoals bij chimpansees wel het geval is. Daar tuigen dominante mannetjes graag vrouwtjes af, zodat de vrouwtjes weten wat er gebeurt als ze seks weigeren.

Bij bonobo’s is seks echter niet gebaseerd op een machtsoverwicht van mannetjes. Zij schijnen vooral plezier in seks te hebben. Daarmee lijken ze op mensen, maar natuurlijk niet op mensen als Jeffrey Epstein of Harvey Weinstein. Die mensen zijn mannen die meer van de chimpansee overgenomen hebben dan de gemiddelde man. Laten we overigens niet vergeten dat ook vrouwen soms – dus niet altijd – een weinig positieve rol spelen bij vermeend seksueel misbruik.

Chimpansees en bobo’s kennen een andere groepsvorming

Chimpansees en bonobo’s zijn zeer nauw aan elkaar gerelateerd. De vraag is dan natuurlijk hoe het komt dat zij zich zo verschillende ontwikkeld hebben als agressieve, versus zachtaardige dieren. Het antwoord van Wrangham is dat bij bonobo’s mannetjes geen kans krijgen zich dominant tegen vrouwtjes te gedragen. De vrouwtjes blijven dicht bij elkaar en zullen elkaar direct te hulp komen als een mannetje een vrouwtje met geweld probeert te onderwerpen. De vrouwtjes bonobo’s kunnen geweld gebruiken tegen agressieve mannetjes omdat zij veelal in de meerderheid zijn.

Bij chimpansees is dat anders. Vrouwtjes gaan in hun eentje op zoek naar voedsel en moeten in hun eentje hun jongen beschermen. Er is geen ‘vrouwenmacht’ die dominante en gewelddadige mannetjes kan weerstaan en hun kinderen beschermt.

Zijn mensen huisdieren?

Kindermoord komt geregeld voor bij hoogontwikkelde zoogdieren. Waar het echter uitdrukkelijk niet voorkomt is bij onze huisdieren, zoals katten, honden, koeien, enzovoorts. Dat komt niet omdat zij moreel op een hoger niveau staan dan chimpansees. Onze huisdieren zijn geselecteerd en gefokt op het zoveel mogelijk ontbreken van agressieve kenmerken. Daarom zijn katten vriendelijker dan leeuwen. En daarom kunnen wij wel samenleven met honden, maar niet met wolven.

Zijn wij mensen dan ook een soort huisdieren? En, als dat zo is, wie heeft ons dan tot huisdieren gemaakt? Het antwoord is, volgens Wrangham, dat de mens zichzelf tot huisdier gemaakt heeft. Die zogenaamde zelf-domesticatie zou zo’n 500.000 jaar geleden begonnen zijn, toen mensen zich van taal begonnen te bedienen. In deze vroege menselijke samenlevingen was een vorm van egalitarisme namelijk onontbeerlijk om op een effectieve manier te kunnen jagen en voedsel te verzamelen. Net als bij de ontwikkeling van huisdieren moest er daarom geselecteerd worden op minder agressieve types

Wij selecteerden ons zelf (door moord)

Alleen, terwijl mensen huisdieren selecteerden op zachtaardigheid, kon het niet anders dan dat mensen zelf aan selectie deden. Agressieve types konden zich niet voortplanten, eenvoudigweg omdat zij door hun minder agressieve groepsleden werden vermoord.

Hierbij was taal onontbeerlijk, omdat de niet-dominante mannen moesten samenspannen om een ‘alpha-man’ om het leven te brengen. De leden van zo’n coalitie konden alleen geweld gebruiken als er overeenstemming was om in te grijpen. Wrangham noemt deze vorm van groepsgeweld tegen dominante individuen, coalitiegewijze proactieve agressie. Dit is geen geweld dat spontaan opkomt (“reactieve agressie”). Reactieve agressie is juist het soort geweld dat moet worden tegengegaan. Onze oudste voorvaderen gebruikten proactieve, dus van tevoren bedachte, agressie om afwijkende individuen uit te schakelen.

De doodstraf maakte ons zachtaardig en coöperatief …

Door de uitschakeling van de agressieve dominante types werden mensen geselecteerd die genereus en zachtaardig waren. Zo is over een tijdsverloop van zo’n half miljoen jaar de mens via zelfselectie geëvolueerd tot een wezen dat geneigd is met anderen samen te werken. Dat geldt althans voor de homo sapiens.

Er zijn tekenen dat de concurrenten van de homo sapiens, met name de Neanderthalers, minder ontwikkeld waren in hun taal dan de homo sapiens, waardoor ze minder konden samenspannen om agressieve types te vermoorden. Maar ook konden ze daardoor minder samenwerken. Ze waren daarom ook niet in staat met elkaar tot grootse vernieuwingen te komen. De homo sapiens was daartoe wel in staat, wat verklaart waarom de Neanderthaler door de homo sapiens overvleugeld werd.     

… maar is nu op veel plaatsen afgeschaft

De doodstraf had dus grote positieve effecten op het karakter van ons ons mensen. Waarom is die doodstraf dan op veel plaatsen van de wereld afgeschaft? Laten we eerst vaststellen dat er 500.000 jaar geleden geen alternatief voor de doodstraf was. Gevangenissen bestonden niet en verbanning was geen effectief middel. Dat alternatief is er tegenwoordig wel. Als er overeenstemming is dat iemand wegens zijn destructieve invloed uit de samenleving moet worden verwijderd, is er de optie van een levenslange gevangenisstraf.

Misschien nog belangrijker was dat in de vroegste menselijke samenlevingen de doodstraf vooral gelijkheid tussen groepsleden in stand moest houden. Dat geldt natuurlijk allang niet meer. Wrangham zelf is tegen de doodstraf. Een van de redenen is dat de doodstraf vaak gericht is op kansloze armen. Dat geldt zeker in een land als de VS, zoals hij in zijn nawoord op blz. 283 meldt.

Moeten misdadigers minder streng gestraft worden?

Maar zijn er ook voldoende redenen om misdadigers minder streng te straffen? Moeten we de levenslange gevangenisstraf ook afschaffen? Dit stuk van filosoof en jurist Jurriën Hamer, bijvoorbeeld, beweert van wel. Hamer betoogt dat streng straffen onmenselijk en bovendien niet effectief is. Wat die ineffectiviteit betreft, heeft hij ongeveer het volgende argument. Een schurk die iemand mishandelt of verkracht is niet zorgvuldig aan het afwegen hoe de hoogte van de straf zou kunnen uitvallen. “Integendeel: hij heeft juist moeite om de consequenties van zijn handelingen rustig te doordenken. Een hoger strafmaximum schrikt dus niet snel af.”

De vorm van agressie die Hamer hier beschrijft, is wat Wrangham reactieve agressie zou noemen. Reactieve agressie komt spontaan op en valt moeilijk te beheersen. Maar de evolutie heeft ervoor gezorgd – via de dreiging van de doodstraf – dat we relatief weinig deze vorm van agressie uiten.

Strenge straffen voor proactieve agressie is te verdedigen

Om de doodstraf te kunnen uitvoeren was echter die andere vorm, namelijk proactieve agressie, essentieel. Deze vorm van agressie is berekenend en heeft – noodgedwongen – de evolutie overleefd. Mensen hebben daarom veel van deze vorm van agressie geërfd van de vroege voorvaderen. Bij deze vorm van agressie maken mensen voor ze een misdaad plegen wel een aantal afwegingen. Wat is de kans op succes? Hoe groot is de kans dat ik gearresteerd word? Wat zal dan de strafmaat zijn?  

De moordaanslagen op misdaadjournalist Peter R. de Vries en advocaat Derk Wiersum, die door Hamer worden genoemd, zijn bij uitstek geplande moorden. Het zijn hetzelfde soort moorden die onze voorvaderen pleegden. Zoals Wrangham beschrijft (blz. 244) zijn de coalities die onze voorvaderen vormden om agressieve types te verwijderen, langzaam maar zeker gedegenereerd tot vormen van despotisme. Hierbij is er sprake van coalities met een autoritaire leider. Voorbeelden te over: de maffia, de oligarchie rond Poetin, de autocratische regimes van Hitler, Stalin en Mussolini, enz..

In deze coalities worden moorden geregisseerd en volgens een plan uitgevoerd. Hadden we gewild dat de kliek rond Hitler mild gestraft zou zijn? Of zouden we willen dat Poetin ongestraft zijn ongebreidelde proactieve agressie kan blijven botvieren op naburige volken. Ik neem aan van niet. Om dezelfde reden zouden de moordenaars van De Vries en Wiersum streng gestraft moeten worden.