Tomas Sedlacek.
Bron: en.wikipedia.org

Vrij algemeen wordt Adam Smith (1723-1790) als de aartsvader van de economische wetenschap gezien. Uit zijn beroemde boek The wealth of nations stamt het idee dat de markt tot een optimaal resultaat voor iedereen leidt. Daarbij ging Smith ervan uit dat mensen er op uit zijn hun eigen belang na te jagen. Maar volgens Tomas Sedlacek, in zijn boek Economics of good and evil, was Adam Smith niet de eerste met deze boodschap. Sedlacek laat zien dat in eeuwenoude mythes en religies hetzelfde idee al werd verkondigd, al dan niet in verhulde vorm.

Bernard Mandeville: ondeugd leidt tot welvaart

Sedlacek besteedt een heel hoofdstuk aan een voorganger van Smith, namelijk Bernard Mandeville (1670-1733) die volgens Sedlacek de echte vader was van het idee van de onzichtbare hand. Mandeville had echter een iets andere opvatting over de gewenste moraal van individuen. Terwijl Smith er van uitging dat ‘neutraal’ eigen belang voldoende was voor het bereiken van een maximale welvaart, waren daar volgens Mandeville expliciet slechte individuele motieven voor nodig.

Welvaart komt voort uit ondeugd. Om Mandeville via Sadlecek te citeren: “Thus every Part was full of Vice/Yet the whole Mass a Paradice”, en: “That strange ridic’lous Vice, was made/ The very wheel, that turn’d the Trade”. In een deugdzame samenleving zou er geen sprake meer zijn van welvaart; het is dus contraproductief ten strijde te trekken tegen ondeugd. Mandeville werd indertijd door deze opvatting een voorwerp van controverse in het Verenigd Koninkrijk. Adam Smith werd bijna 50 jaar later echter als een groot filosoof binnen gehaald met het verschijnen van de Wealth, terwijl hij ongeveer eenzelfde idee als Mandeville propageerde. Hij kreeg dat volgens Sedlacek voor elkaar omdat hij aannam dat mensen naast zelfzucht ook gevoelens van altruïsme koesterden.

Adam Smith: altruïsme houdt de samenleving bij elkaar

Voordat Adam Smith The wealth of nations schreef, had hij al naam gemaakt met The theory of moral sentiments. Dat boek bevat een scherpe kritiek op het idee van Mandeville dat zelfzuchtige ondeugd een onvermijdelijk element is van het menselijke handelen (en tot welvaart leidt). Volgens Smith worden individuele acties niet (alleen) bepaald door rationele afwegingen en calculaties ten behoeve van de eigen welvaart. Mensen laten zich ook leiden door welwillend altruïsme ten opzichte van anderen.

Het lijkt paradoxaal dat Smith twee tegengestelde motieven als basis zag voor het gedrag, namelijk het motief van eigenbelang en het altruïstische solidariteitsmotief. Misschien, zo zegt Sadlecek in zijn boek Economics of good and evil, zag Smith die twee motieven als aanvullingen op elkaar. Het principe van eigenbelang leidt dan slechts tot een minimalistisch functioneren van de samenleving. De samenleving wordt pas echt bij elkaar gehouden door daden die niet gebaseerd zijn op eigenbelang.

Kent de economische wetenschap sociale motieven?

Het belang van sociale motieven bij economische keuzen is door de economische wetenschap genegeerd, zo verzucht Sedlacek. Latere economen baseerden zich alleen op de The wealth of nations waarin individueel eigenbelang als motief voor gedrag wordt opgevoerd. Als gevolg daarvan is de economie verworden tot een soort rationele rekenkunde waarbij de mens als robot precies kan bepalen wat goed voor hem is en zich daar ook aan zal houden. Dat reduceert de mens tot een homo economicus, een robot die alleen maar hoeft te kunnen rekenen om te weten wat hij moet doen om zijn eigen welvaart te maximaliseren. Adam Smith heeft dat nooit zo gewild (nog steeds volgens Sedlacek). Smith wilde uitdrukkelijk morele overwegingen bij de economische wetenschap betrekken. Daar kunnen we het mee eens zijn maar de vraag is of die morele overwegingen verdwenen zijn uit de economie, zoals Sedlacek claimt.

De economie kent welvaartsoordelen

Hoewel veel van de economische wetenschap zich beperkt tot robotisering van de mens (als erfenis van de Wealth of nations) heeft de benadering volgens de Moral sentiments ook een plaats gevonden. We leggen het uit op de manier waarop we het aan een eerstejaars student zouden uitleggen. Kijk eens naar de figuur hieronder:

De figuur geeft mogelijke verdelingen in welvaart (economen spreken over individueel nut) weer in een economie waar maar twee personen leven (economen redeneren het liefste vanuit een zo simpel mogelijk geval. Hier dus twee personen). De blauwe curve geeft de uiterste grens aan die bereikt kan worden voor de welvaartsverdeling tussen personen X en Y. Ieder punt op die grens is mogelijk, maar geeft een andere welvaartsverdeling tussen X en Y weer.

In het punt A heeft persoon X, bijvoorbeeld, veel welvaart en persoon Y relatief weinig welvaart, terwijl in de punten EQ1 en EQ2 de verdeling in welvaart tussen X en Y ongeveer gelijk is. Het is echter onmogelijk om het punt EQ2 te bereiken omdat dit buiten de blauwe curve ligt. In punt EQ1, daarentegen, worden niet alle mogelijkheden van de economie gebruikt.

Dat laatste geldt ook in punt UE dat ver onder de blauwe curve ligt. In punt UE is er bovendien sprake van een zeer ongelijke verdeling van welvaart. Persoon B zit hier zeer dichtbij een welvaart van 0, terwijl persoon A een duidelijk positieve welvaart bezit.

Stel nu dat in de ‘uitgangssituatie’, laten we zeggen in autarkie, ofte wel als de personen zich niet elkaar bemoeien, een welvaartsverdeling volgens het punt UE geldt. De boodschap van de Wealth of nations is nu als volgt. Als de personen met elkaar gaan handelen (al dan niet via de markt) dan komen X en Y in een punt op de blauwe curve terecht. In het ideale geval gaan ze er dan allebei op vooruit. Dat zou bijvoorbeeld in punt A kunnen zijn. In het ‘marktevenwicht’ zijn dan dus inderdaad beide personen erop vooruit gegaan, ten opzichte van de uitgangssituatie.

De welvaartsverdeling volgens de Moral sentiments

Eigenbelang is volgens Adam Smith in zijn boek Moral sentiments helemaal niet leidend voor het economisch gedrag. Mensen zijn ook bereid zich zorgen te maken om anderen zonder dat ze er zelf beter van kunnen worden. Het gaat er dan om de welvaart van het geheel te maximaliseren in plaats van alleen maar het eigen nut. De Wealth of nations baseerde zich daarentegen helemaal op eigenbelang.

Volgens Sedlacek in Economics of good and evil is die tegenstelling tussen eigenbelang en altruïsme bij Smith in de vakliteratuur nooit goed opgelost en heeft Smith de “aartsvader van de economie de jonge economische wetenschap opgescheept met een inconsistente, onheldere en dubbelzinnige visie.” (Sedlacek, blz. 201)

Dit is te pessimistisch. Adam Smith had al door dat er een afruil kan zijn tussen efficiëntie en rechtvaardigheid en dat je die twee verschillende zaken kunt scheiden, zoals hij dat deed in twee verschillende boeken. De zogenaamde welvaartseconomie gaat over theoretische bespiegelingen rond rechtvaardigheid. Deze benadering houdt zich bezig met de welvaart van het geheel. Men kan zich situaties indenken waarbij een individu persoonlijke welvaart opgeeft, waardoor de welvaart van alle individuen gezamenlijk toeneemt. Men kan deze benadering een afgeleide van Smiths’ Moral sentiments noemen. Economen die zich hiermee bezig houden, doen uitspraken over de welvaart van het geheel met behulp van een sociale-welvaartsfunctie. Hierbij wordt de sociale welvaart bepaald als een functie van de individuele welvaart van alle personen in de economie.

Is de welvaartseconomie niet mainstream?

Sedlacek denkt dat de benadering van de welvaartseconomie niet past in de mainstream economische theorie. Op blz. 255 schrijft hij dat het idee dat de individuele welvaart verlaagd kan worden ten gunste van de welvaart van het geheel helemaal verdwenen is uit de theorie.

Dat is onjuist. Het is anderzijds wel waar dat de welvaartseconomie in een bepaald opzicht problematisch is. Als we uitspraken doen over rechtvaardigheid aan de hand van een sociale-welvaartsfunctie zou het wel handig zijn als zo’n functie door iedereen gedragen zou worden. Dan bestaat er een unaniem oordeel over de ‘optimale’ verdeling van de totale welvaart over individuele personen.

Helaas heeft de econoom Kenneth Arrow (1921-) eind jaren 40 in zijn proefschrift weten te bewijzen dat zo’n breed gedragen sociale-welvaartsfunctie niet bestaat. Of, met andere woorden, de moraal in de economie (die er volgens Sedlacek dus niet is), is een moraal die niet door iedereen gedeeld wordt. Daar moeten we mee leren leven, maar een groot probleem is dat niet. Wie zou verwachten dat er een absolute moraal bestaat?

De moraal in de economie is niet verdwenen

We weten nu dat de economie ook met moraal om kan gaan, dus met vraagstukken die gaan over wat we elkaar gunnen. Keren we weer terug naar de welvaart van persoon X en Y volgens de bijgaande figuur:

Deze figuur zagen we hierboven ook, maar nu zijn daar de groene, paarse en rode curven aan toegevoegd. Deze curven geven informatie over de ‘welvaart van het geheel’, ofte wel de sociale welvaart. Op ieder punt van deze curven is de ‘sociale welvaart’ gelijk. Dus, alle punten op de groene curve geven een gelijke welvaart, bezien vanuit sociaal oogpunt, Er ligt dus een oordeel over de verdeling tussen X en Y aan deze curve ten grondslag. Zo’n oordeel is wat Smith in zijn Moral sentiments ook beoogde.

Hoe verder weg een curve van de oorsprong af ligt, des te hoger de sociale welvaart. Dus, alle punt op de paarse curve geven een hogere sociale welvaart dan alle punten op de groene curve. Alle punten op de rode curve geven een hogere sociale welvaart dan alle punten op de paarse curve. Er is echter maar één punt op de rode curve dat op de blauwe curve ligt. Dit moet dus wel het punt zijn dat vanuit sociaal oogpunt optimaal is. De andere punten op de rode curve liggen immers buiten de blauwe curve en zijn daarom niet haalbaar.

Deze economie geeft de voorkeur aan gelijkheid

We zagen dat elk punt op de blauwe curve bereikt kan worden in de economie. Op ieder punt is de verdeling van de welvaart tussen X en Y steeds anders. Maar het punt waar de rode curve de blauwe curve raakt, geeft de hoogste sociale welvaart. In dit punt is de welvaart van X en Y gelijk. In deze economie heeft men — hoewel niet noodzakelijk iedereen, zie boven — een voorkeur voor gelijkheid.

Dit kunnen we ook zien aan de waardering van het punt UE, waarbij X relatief veel en Y vrijwel geen welvaart heeft. Op basis van het verloop van de groene curve zien we dat als X er nog meer bij krijgt en B niet, de sociale welvaart zelfs zal dalen. Uitgaande van UE zou de markt tot punt A leiden. Punt A is echter niet het sociaal optimale punt. Kennelijk moet volgens de welvaartsopvatting in deze economie de rijke persoon X bereid zijn een deel van zijn welvaart voor de arme persoon Y op te geven. Moral sentiments restored.

De welvaartseconomie kent geen absolute moraal

Goed en kwaad
Bron: tilburguniversity.edu

Het kwaad van blind eigenbelang is zeker dominant in de economische theorie. Het goede van onbaatzuchtig altruïsme is echter niet verdwenen sinds Adam Smith zijn Wealth of nations had geschreven. Vraagstukken van gelijk en ongelijk zijn alom aanwezig in de theorie en lijken bovendien bijna op het kiezen tussen appels en peren. Net zoals economen de keuze tussen appels en peren kunnen analyseren, zo kunnen ze ook de keuze tussen gelijk en ongelijk bestuderen. Het leidt tot dezelfde soort wiskunde en dezelfde soort grafieken.

Er is, zoals we al zeiden, wel een adder onder het gras. Waarschijnlijk zijn we het met elkaar niet eens over hoe we gelijk (altruïsme) en ongelijk (eigenbelang) tegen elkaar moeten afwegen. Dit probleem werd 65 jaar geleden al gesignaleerd door de latere Nobelprijswinnaar Kenneth Arrow. Voor sommige economen was die constatering een voldoende reden om de welvaartseconomie dood te verklaren. Anderen gingen er gewoon mee verder en waarom ook niet. Een absolute moraal bestaat er immers niet. Iedereen heeft het recht zijn eigen moraal erop na te houden. Daarvoor hebben we verkiezingen uitgevonden, namelijk om te peilen welke moraal de meeste mensen aanhangen. Vier jaar later kan dat weer een hele andere moraal zijn.


0 reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.